Fikcja jedności. Praktyczne uwagi do teoretycznej debaty

Maciej Górny

Jeden z autorów zamieszczonych tu esejów, Alexander Semyonov, zauważa, że na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat coraz mniej jego rosyjskich studentów wyraża intuicyjne przekonanie, że Rosja to część Europy. Semyonov tłumaczy to na kilka inteligentnych sposobów wskazując przede wszystkim na fakt, że za sprawą Unii Europejskiej termin Europa nabrał wymiaru przestrzennego. Dla indagowanych studentów znaczy z grubsza tyle, co strefa Schengen. Ale jeszcze potężniejszym czynnikiem wydaje się narastający w Rosji natywizm, nakazujący ostre przeciwstawienie własnej tożsamości obcym wpływom. Europa to właśnie ten obcy.

Wyimaginowana wspólnota, wyimaginowana historia?

Nie trzeba jednak wcale opuszczać granic Unii, aby zetknąć się z podobnymi przekonaniami, wyrażanymi przez ludzi może nieprzesadnie inteligentnych, ale za to dysponujących realną władzą. „Uczynimy wszystko, żebyście państwo mieli przekonanie, kiedy będą się kończyły nasze kadencje, że zrobiono w tym czasie wiele rzeczy, że zrealizowano zobowiązania wyborcze, że ktoś wreszcie myślał o obywatelach, a nie tylko o swoich sprawach, czy jakiejś wyimaginowanej wspólnocie, z której dla nas niewiele wynika. Wspólnota jest dla nas potrzebna tutaj w Polsce. Nasza. Własna”.¹ Te słowa polskiego prezydenta Andrzeja Dudy z 2018 roku wywołały krytyczne reakcje liberalnych mediów. Nikt nie zamierzał się z nich jednak wycofywać, ani cokolwiek wyjaśniać, nie wspominając nawet o przeprosinach. Oczywiście pierwszą zasadą populisty jest nigdy nie przyznawać się do błędu. Ale w tym wypadku raczej nie mogło być mowy o żadnym przejęzyczeniu. To przemówił polski natywizm wewnątrz wspólnoty. Wielu ludzi słuchało tych słów z satysfakcją.

Czy historycy mają swój udział w odzieraniu słowa Europa z atrakcyjności? A jakże. Widać to zwłaszcza jeśli wyjdziemy z kręgu znanych nazwisk i subtelnych teoretycznych przemyśleń i przyjrzymy się temu, co do niedawna uchodziło za lokalny wariant historii europejskiej. W ostatnim czasie przeprowadziłem taki eksperyment biorąc udział w próbie przeszczepienia Geschichtliche Grundbegriffe na polski (i ukraiński) grunt. Badając historiograficzną refleksję nad pojęciem federacji w ostatnich kilkudziesięciu latach zobaczyłem, jak w praktyce wyglądała autoreferencyjna, teleologiczna historia Polski, postrzeganej jako pionierka integracji europejskiej w czasach nowożytnych (unia z Wielkim Księstwem Litewskim w 1569 roku), bojowniczka o Europę ludów, a nie tyranów w wieku XIX i wreszcie członkinię Unii, do której w świecie ducha już od dawna należała.² W tej dominującej do niedawna interpretacji wspólnota europejska służyła jako nakładka na tradycyjną wizję narodowej historii. Nowożytna państwowość to wczesne wcielenie Unii, powstania narodowe to walka przeciw rosyjskiemu imperium w oparciu o ideę federacyjnej wspólnoty ludów Europy Środkowo-Wschodniej (w tym kontekście pojawia się językowo rewolucyjny związek rzeczownika „federacja” z przyimkiem „przeciw”: rolą federacji nie jest zabezpieczenie równości jej uczestników, lecz wsparcie Polski w walce z Moskwą). Ostatecznie „koniec historii” streszczał się w haśle „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej”, tak bliskim sercu papieża-Polaka, Jana Pawła II.

Ten partykularny przykład pokazuje, że uczucie rozczarowania dotychczasowymi próbami tworzenia historii europejskiej pojawia się na wielu poziomach, nawet w przypadku tak wydawałoby się sterylnie anarodowym, jak dzieje idei europejskiej. Nie jest ona w żadnym wypadku przeciwieństwem najbardziej tradycyjnej narracji narodowej, mimo że koryfeusze historii europejskiej tak właśnie o niej myśleli.³ Potrafi wejść z nią w symbiozę, przejmując również jej największe grzechy: zaściankowość i teleologię a zapewne również niektóre zalety. Jest obiektem historycznej narracji, nie jest zaś nowym sposobem historycznej narracji. Pozostaje postulatem, będąc już po trosze ideą skompromitowaną i odrzuconą, bo nic tak nie odrzuca, jak nuda.

Historia europejska czy historia w Europie?

Sytuacja jest o tyle frustrująca, że wśród badaczy panuje zadziwiająca zgodność co do remedium. Jest nim historia transnarodowa, ewentualnie jakiś jej specyficzny, węższy lub szerszy wariant (bo tym właśnie są w istocie np. new imperial history, historia translokalna, czy global history). Narzędziem służącym temu celowi jest komparatystyka i histoire croisée, polem działania zarówno wielkie struktury, jak i pojedyncze społeczeństwa. Problem polega na tym, że o ile teoretycznym ujęciom potencjalnych kierunków rozwoju i analizie pojęć poświęcono już sporo uwagi⁴ , o tyle praktycznych zastosowań historii transnarodowej nie ma zbyt wiele. Trudno się temu dziwić: przykłady, które przychodzą mi do głowy, urzekają czytelnika głównie za sprawą wyjątkowych kompetencji autorów, znających wiele języków i sprawnie poruszających się w różnych historiograficznych tradycjach. To przypadek Jana Surmana, historyka nauki, którego znakomita historia habsburskich uniwersytetów sprawia wrażenie case study procesów opisywanych w głośnej książce Pietera Judsona.⁵ Do ustaleń Surmana przyjdzie mi jeszcze powrócić, historia nauki w imperium Habsburskim ma nam bowiem sporo do powiedzenia w kwestii nowoczesności. Podobny świeży przykład pożytku z historii transnarodowej, w dodatku połączonej z chwytliwą formą literacką i okraszonej sukcesem komercyjnym, to historia transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej pióra Philippa Thera.⁶ No i jeszcze jeden przykład historii transnarodowej, tym razem bliższej klasycznej komparatystyce, synteza dziejów projektów federacyjnych w Europie Środkowo-Wschodniej Gennadiia Korolova.⁷

Charakterystyczne dla tych praktycznych realizacji pięknej idei historii europejskiej wydaje się przede wszystkim przełamanie utrwalonych schematów myślenia. Ther włącza Niemcy w dzieje postkomunistycznej transformacji, co pozwala mu dostrzec rzecz oczywistą (ale oczywistą dopiero wtedy, gdy nam ją ktoś wskaże): że problemy z integracją byłej NRD dałyby się przewidzieć, gdyby odważniej czerpano z doświadczeń Czechosłowacji, Polski i Węgier nie tylko po 1989 roku, ale także w schyłkowym okresie realnego socjalizmu. Korolov pisze z kolei historię myśli federacyjnej, która nie zatrzymuje się w granicach jednego imperium, tylko śmiało podróżuje po całej Europie, włączając w to, co istotne a nader rzadkie, Rosję. Wreszcie Surman pokazuje, że stopniowa nacjonalizacja uniwersytetów Austro-Węgier w drugiej połowie XIX wieku (oznaczająca w praktyce odejście od niemieckiego języka wykładowego i częściową wymianę kadry) wcale nie osłabiła ich umiędzynarodowienia, podobnie jak gwałtowny wzrost publikacji naukowych w językach narodowych nie wpłynął ujemnie na ich pozycję w świecie. Model uniwersytetu imperialnego w formie, ale narodowego w treści, produkującego zarówno w języku prowincji, jak i po niemiecku i francusku, okazał się niezwykle sprawny. I atrakcyjny, ponieważ po upadku imperium Habsburgów to właśnie jego system oraz kadry zdominowały całą Europę Środkowo-Wschodnią w okresie międzywojennym.

W każdym z przywołanych tu przypadków (a z historią transnarodową nie jest aż tak źle, aby nie dało się wskazać kilkunastu równie ciekawych) doszło do przełamania którejś z wielu barier w naszym myśleniu o Europie. Stało się to pomimo (a może właśnie dlatego), że żaden z autorów nie kierował się nazbyt daleko idącymi ambicjami. Wydaje mi się, że w tym właśnie tkwi istota wyzwania, przed którym stoi nowa historia Europy. Owo wyzwanie polega na stopniowym, sektorowym poszerzaniu perspektywy, dokonywanym przez historyków podejmujących konkretne tematy. Wbrew radykalnym interpretacjom postmodernizmu, historia to nauka w pewnym stopniu kumulatywna, nawet jeśli dużo rzeczy odkrywa wciąż na nowo. Kumulują się jednak nie tylko fakty, ale także nawyki myślenia. Rewolucje naukowe nie rodzą się na surowym korzeniu. Transnarodowa historia Europy będzie się zatem musiała oprzeć na transnarodowej historii wszystkich zjawisk społecznych, kulturowych i politycznych, które się na Europę składają. Wymiar przestrzenny tych „małych” europejskich historii wydaje mi się przy tym stosunkowo najmniej istotny. Jeśli ich opowiedzenie wymaga wyjścia na globalną scenę, tym lepiej. Jeśli wypada ominąć ten czy inny region, trudno. To, co otrzymamy w zamian wcale nie będzie mniej europejskie.

Nie jest przypadkiem, że być może najbardziej imponujący niedawny przykład na wskroś transnarodowej historii europejskiej dotyczy dziejów idei. Idee nie wymagają infrastruktury, podróżują bez większego bagażu i czynią to szybko, z zasady wymykają się więc próbom tworzenia sztywnych hierarchii. Sądzę, że równie nieprzypadkowo sprawa dotyczy tej części kontynentu, której tradycje historiograficzne są stosunkowo młodsze a żadnej nie można uznać za dominującą. Synteza historii myśli politycznej na wschodzie Europy to dzieło grupy historyków, z których żaden nie jest specjalistą wyłącznie od „swojego” kraju, regionu bądź języka.⁸ I to przekłada się na ich książkę. Żadna z mniejszych i większych części, z których ją zbudowano, nie jest ograniczona do jednego państwa bądź narodu. Opowieść nieustannie przeskakuje z jednego miejsca w drugie, rzadko pozostając w jakimś kraju dłużej niż na kilka akapitów. Autorzy podążają za ideami, słusznie zakładając, że w przypadku narodów zamieszkujących ten sam region i zmagających się z podobnymi problemami, będą one w najogólniejszym zarysie podobne. Takie podejście skutkuje niekiedy (chociaż należałoby zapewne powiedzieć raczej – prawie zawsze) zaskakującymi zestawieniami. Z tym że tu, w dziele syntetycznym, są one skumulowane bardziej niż w przypadku Korolova czy Surmana. Pewne fenomeny pojawiają się w nieco innym kontekście niż zwykle. Do zestawień lepiej zadomowionych we wcześniejszej literaturze przedmiotu zaliczają się porównawcze ujęcia „odrodzeń narodowych” w pierwszej połowie XIX wieku czy też formowania nowoczesnych ruchów politycznych. Znacznie bardziej zaskakująca dla czytelnika przyzwyczajonego do któregoś z lokalnych kanonów historii myśli politycznej będzie natomiast szeroka, inkluzywna definicja późnego Oświecenia, trwającego dłużej niż chciałyby to starsze podręczniki historii. Ważny czynnik korygujący ów komparatystyczny schemat stanowi uwzględnienie czasowych przesunięć poszczególnych formacji umysłowych w różnych krajach i kulturach. Fundamentalnym założeniem książki jest diachronia rozwoju myśli politycznej w Europie Środkowo-Wschodniej. Formacje ideowe pojawiały się tu z reguły w podobnej kolejności, nierzadko jednak w dłuższym lub krótszym odstępie czasu, czyli najogólniej rzecz mówiąc wcześniej na Węgrzech, a później w Albanii. Autorzy uznają ten fakt, dostosowując do niego sposób opowiadania, a więc np. rezygnują z klasycznego układu chronologicznego. Taki sposób porządkowania olbrzymiego materiału jest uprawniony i przynosi pożądane efekty, tzn. ułatwia zrozumienie idei i postaw opisywanych aktorów życia politycznego. Tylko z rzadka przeradza się w nieco irytującą manierę, tak jakby autorzy oczekiwali, że każdy istotny i powtarzalny fenomen polityczny musi mieć swój odpowiednik w każdym (a przynajmniej każdym większym) kraju. Nawet w takich przypadkach unikają jednak irytującej maniery „europejskich” syntez, ponieważ schemat, który nakładają na historię nie został przejęty z jakiejkolwiek dominującej narracji, lecz jest efektem negocjacji pomiędzy wieloma narodowymi i nienarodowymi punktami widzenia.

Desperate Times Call for Desperate Measures?

Użyteczną paralelą zmagań z historią europejską wydaje mi się historia płci. Nestorka tego kierunku, znakomita historyczka Karin Hausen powiada, że jego celem nie jest ustanowienie osobnych katedr i kierunku badawczego (co się na naszych oczach stało), lecz sprawienie, by aspekt płci kulturowej i biologicznej stał się nieodłączny od jakiejkolwiek historii. Jej słowa warto przytoczyć:

“Uważam, że należy z większym niż dotychczas krytycyzmem pytać o to, na czym opierała i nadal opiera się tak istotna dla historiografii fikcja homogenicznej historii, ewentualnie zastanowić się nad tym, co ją przesłania, a w przyszłości przesłaniać nie powinno. Nadeszła pora, by przedyskutować te kwestie intensywnie i z większą otwartością. Proponuję, by to heterogeniczność – zamiast dotychczasowej homogeniczności – stała się dobrze przemyślanym programem historiograficznym. Zaakceptowanie niehomogeniczności historii i jej produktywne wykorzystanie w nauce oznacza przywołanie wielości historii lokalnych lub ogólnoświatowych procesów historycznych przemian właśnie przez wzgląd na ich sprzeczność, niejednorodność, różnorodność. W centrum naukowych opisów historii należy częściej umieszczać nie tylko niejednolitość czasu i przestrzeni, ale także wynikającą z pochodzenia i sytuacji życiowej odmienność ludzi młodych i starych, kobiet i mężczyzn, wraz z całą gamą możliwości i dążeń podmiotów działających i nadających sens historii. Program ten jest wyzwaniem do znalezienia większego dystansu krytycznego wobec konstrukcji pomocniczej, jaką jest podmiot zbiorowy i pożegnania się z master narrative.”⁹

Z perspektywą transnarodową (a także translokalną, czy transregionalną) jest podobnie. I w jednym, i w drugim przypadku potrzeba czasu i umiejętnego wspierania takich badań aż do momentu, gdy staną się czymś oczywistym. Co może ten proces przyspieszyć? Rozwój empirycznej historii transnarodowej, translokalnej, transregionalnej i każdej innej, której definicja nie opiera się na ograniczaniu perspektywy badawczej. Śmielsze przełamywanie zastanych interpretacji (nb. jako historyk zajmujący się głównie Europą Środkowo-Wschodnią z niecierpliwością czekam na „bałkanizację” dziejów Europy Zachodniej, wcale nie mniej różnorodnej kulturowo i etnicznie niż przysłowiowy bałkański kocioł…).

We wszystkich tych działaniach dominujące wciąż narodowe narracje nie są przeszkodą, lecz punktem wyjścia. Dopiero znając je można podjąć próbę ich uzupełnienia, korekty albo polemiki. Dlatego z najwyższą ostrożnością podchodzę do idei (i, jak miałem okazję się przekonać, także praktyki) finansowania badań historycznych, nakierowanych na współpracę międzynarodową za cenę merytorycznej spójności i wartości naukowej. Wydaje mi się, że takie oczekiwania powinny być stonowane, nakierowane na projekty o ograniczonym zasięgu. Dopiero na bazie takich badań można myśleć o wielkich narracjach. Oczywiście bez ambicji dogodzenia wszystkim. Raczej z nadzieją na szeroki oddźwięk i żywą, nawet jeśli niepozbawioną kontrowersji, dyskusję, podobną do tej, która przetoczyła się przez europejską prasę po otwarciu Domu Historii Europejskiej w Brukseli.

Sądzę ponadto, że praktykowanie historii europejskiej powinno być opatrzone klauzulą najwyższej ostrożności. Przekonuje o tym porażka płytkiej i odgórnej historii integracji, w polskiej wersji pożenionej z dziejami idei federacyjnych i podlanej antyrosyjskim sentymentem. Nie chcę iść tak daleko, aby krzyczeć „ad fontes”. Chodzi mi raczej o to, że, jak pokazuje praktyka, proklamowana oficjalnie perspektywa europejska raczej utrudnia niż ułatwia wyjście z dominujących narracji, podsuwa bowiem pokusę nowego wariantu takiej narracji. Tymczasem, co by o niej nie sądzić, nie powinna przychodzić z gotową interpretacją, lecz raczej pokornie pochylić głowę przed Nicht-Einheit der Geschichte.

1. Cytat za internetowym wydaniem Gazety Wyborczej z 12 września 2018 r.: https://wyborcza.pl/7,75398,23912982,wyimaginowana-wspolnota-prezydencki-minister-tlumaczy-slowa.html. [↩]
2. Maciej Górny, Federacja i terminy pokrewne w historii polskiej myśli politycznej od lat osiemdziesiątych XX wieku, in: Z dziejów pojęć społeczno-politycznych w Polsce XVIII-XX wiek, ed. Maciej Janowski, Warszawa 2019, pp. 143-162. [↩]
3. Z werwą stanowisko takie reprezentuje Krzysztof Pomian, Europa i jej narody, Gdańsk 2009³. [↩]
4. Pouczający wykład wraz z odnośnikami do literatury znaleźć można we wstępie do tomu Frank Hadler / Matthias Middell (eds.), Handbuch einer transnationalen Geschichte Ostmitteleuropas, Bd. I: Von der Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum Ersten Weltkrieg, Göttingen 2017. [↩]
5. Jan Surman, Universities in Imperial Austria 1848-1918: A Social History of a Multilingual Space, West Lafayette 2019; Pieter Judson, The Habsburg Empire: A New History, Cambridge MA 2016. [↩]
6. Philipp Ther, Die neue Ordnung auf dem alten Kontinent: Eine Geschichte des neoliberalen Europa, Berlin 2014, w międzyczasie przełożona na kilka języków. [↩]
7. Геннадій Корольов, Федеративні проекти в Центрально-східній Европі: від ідеологічної утопії до реальної політики (1815-1921 рр.), Київ 2019. [↩]
8. Balázs Trencsényi / Maciej Janowski / Monika Baár / Maria Falina / Michal Kopeček, A History of Modern Political Thought in East Central Europe, Vol. 1: Negotiating Modernity in the ‘Long Nineteenth Century,’ Oxford 2016; Vol. II: Negotiating Modernity in the ‘Short Twentieth Century’ and Beyond, Part 1: 1918-1968; Part 2: 1968-2018, Oxford 2018. [↩]
9. Karin Hausen, Porządek płci. Studia historyczne, ed. by. Justyna Górny, Warszawa 2010: 34-5. [↩]

---

---